1. بررسی خشکسالی

خشکسالی یکی از پدیده های هواشناختی و جدایی ناپذیر از شرایط اقلیمی در کشورهای واقع در عرض های جنب حاره مانند ایران است. هواشناسان، خشکسالی را بارش کمتر از حد معمول که منجر به تغییر الگوی آب وهوایی می گردد، تعریف کرده اند.
خشکسالی کشاورزی جنبه های مختلف خشکسالی اقلیمی و یا خشکسالی هیدرولوژیکی را به تاثیرات کشاورزی پیوند می دهد. در این تعریف توجه و تمرکز بر کمبود بارندگی (precipitation shortage)، تفاوت تبخیروتعرق واقعی (evapotranspiration Actual) و تبخیروتعرق پتانسیل (evapotranspiration Potential)، کمبود رطوبت خاک، میزان افت سطح آب های زیر زمینی و یا مخازن متمرکز است. آب مورد نیاز گیاهان بستگی به شرایط غالب اقلیمی منطقه، خصوصیات بیولوژیکی گیاه، مرحله رشد و خصوصیات فیزیکی و بیولوژیکی خاک دارد.
تعریف درست از خشکسالی کشاورزی آن است که بتواند حساسیت های گیاهان زراعی را طی مراحل نمو گیاه از سبز شدن تا بلوغ لحاظ نماید. کمبود رطوبت در لایه های فوقانی خاک به هنگام کاشت می تواند باعث تأخیر در جوانه زنی شود که خود می تواند موجب کاهش تراکم بوته در هکتار و نقصان عملکرد نهایی گردد.
خشکسالی هیدرولوژی را باید به همراه تاثیر همزمان کاهش دوره بارش و کاهش رواناب بررسی کرد. این کاهش بارش در میزان آب رودخانه ها، دریاچه ها، مخازن و سطح آب های زیرزمینی تاثیر گذار خواهد بود. تناوب و شدت خشکسالی هیدرولوژیکی را باید در محدوده حوزه آبخیز بررسی نمود.
گرچه مبدا و منشا تمام خشکسالی ها کمبود بارش می باشد، اما خشکسالی های هیدرولوژیکی معمولا همزمان با خشکسالی های اقلیمی و کشاورزی نبوده و با تاخیری نسبت به آنها روی می دهند. چرا که زمان طولانی تری مورد نیاز است تا کاهش بارش بتواند خود را در اجزا یک سیستم هیدرولوژیکی از قبیل کاهش رطوبت خاک، جریان آب رودخانه ها و یا سطح آب دریاچه ها و مخازن نشان دهد.
باتوجه به توضیحات ارائه شده، به منظور بررسی خشکسالی در استان البرز، در گزارش پیش رو میزان بارندگی و دما و تغییرات آن نسبت به بلندمدت در سال های اخیر و همچنین دوره های خشکسالی سال زراعی جاری مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند.


 

1. تحلیل بارش

در شکل شماره 1 مجموع بارش در سال زراعی 1401-1400 تا پایان فروردین 1401 در سطح کشور دیده می شود. در شکل شماره 2، مقایسه بارش تجمعی کشور نسبت به سال گذشته و بلندمدت نشان داده شده. در این شکل بارش سال زارعی جاری کمتر از مقادیر بلندمدت بوده و این کاهش بطور مشهودی در سطح کشور دیده می شود.
شکل شماره 3 انحراف مجموع بارش دریافتی سال زراعی جاری تا پایان فروردین 1401 را از مقدار بلندمدت نشان می دهد. بر این اساس در طول سال زراعی جاری در کلیه مناطق استان البرز کاهش بارش نسبت به بلندمدت مشهود است. در شکل شماره 3 بارش استان البرز در سال زراعی 1401-1400 به میزان 92 میلیمتر کمتر از میانگین به ثبت رسیده است (رتبه 7 بیشترین کاهش ها در سطح کشور).
مقادیر بارش شهرستان ها در مقایسه با سال گذشته و بلندمدت در جدول زیر ارائه شده است. همانطور که دیده می شود، در کلیه شهرستان ها، کاهش بارش نسبت به سال گذشته و بلندمدت به ثبت رسیده است. این کاهش در ارتفاعات استان در شهرستان طالقان با 141.6 میلیمتر، بیشترین کاهش و در بخش های جنوبی، در شهرستان اشتهارد با 32.7 میلیمتر کاهش، همراه بوده است.

 

1. تحلیل دما

در شکل شماره 5 دمای هوا در سال زراعی 1401-1400 در سطح کشور نشان داده شده است. بر این اساس پهنه استان البرز رنگ های سبز، زرد و نارنجی، با دمای 5 تا 25 درجه دیده می شود.
شکل شماره 6، اختلاف دمای سال زراعی نسبت به بلندمدت در کشور را نشان می دهد. بر این اساس در استان البرز افزایش 0.5 تا 2.5 درجه ای نسبت به بلندمدت دیده می شود.
مقادیر دمای هوا در هر شهرستان در سال زراعی جاری در جدول زیر قابل مشاهده است. براین اساس شهرستان طالقان با دمای 5.1 درجه، خنک ترین شهرستان و فردیس با دمای 10.8 درجه، گرمترین شهرستان در سال زراعی 1401-1400 بودند. دمای هوا بطور متوسط در کل استان 7.7 درجه سلسوس می باشد که نسبت به مقادیر بلند مدت، 0.6 درجه افزایش را نشان می دهد.

1. نقشه ها و جداول خشکسالی

بررسی تغییرات بارش و دما در استان البرز در سال زراعی 1400-1399 بیانگر اثر همزمان کاهش بارش و افزایش دما بوده است. این شرایط در شاخص خشکسالی SPEI به عنوان شاخصی که این دو پارامتر را مهترین مشخصه ها در بررسی خشکسالی می داند بررسی می شود. نقشه های شاخص خشکسالی SPEI در بازه های زمانی مختلف منتهی به مهر 1400 در ادامه دیده می شود.
در این نقشه ها، دوره های کوتاه مدت 1، 3 و 6 ماهه می توانند به عنوان خشکسالی هواشناسی در نظر گرفته شوند. اما در دوره های 12، 36 و 120 ماهه، که به ترتیب خشکسالی های یک ساله، سه ساله و ده ساله نامیده می شوند، در حقیقت اثرات کمبود بارش و افزایش دما را در خشکسالی های کشاورزی و هیدرولوژیکی نشان می دهند.